Joas Wagemakers
Het Coronavirus heeft moslims met allerlei problemen geconfronteerd. Eén daarvan is het verbod op grootschalige samenkomsten in moskeeën. Moslims hebben hier wereldwijd heel verschillend op gereageerd. Dit lijkt een uiting van de diversiteit van de islam, maar het weerspiegelt vooral ook de verschillende contexten waarin moslims zich bevinden.
under circumstances of social distancing.
Photo copyright IHA photo (Via dailysabah.com).
Verantwoordelijkheidsgevoel
De belangrijkste houding onder Nederlandse moslims tegenover moskeebezoek in coronatijd lijkt er een van verantwoordelijkheidsgevoel te zijn. Met het oog op gezondheidsrisico’s sloot men moskeeën voor gelovigen of mocht men alleen op gepaste afstand van elkaar bidden.
Hoewel het lijkt alsof Nederlandse moslims geen bezwaren hebben tegen de overheidsmaatregelen, was dit geen uitgemaakte zaak. Veel moslims beschouwen het namelijk als een verplichting voor mannen om op vrijdag in de moskee te bidden, waar lange tijd geen mogelijkheid toe was.
Daarnaast bidden moslims in de moskee zij aan zij in rijen, waarbij ze elkaar daadwerkelijk aanraken. Er zijn overleveringen die erop wijzen dat dit sluiten van de rijen zeer belangrijk is om zo de duivel geen kans te geven tussen de gelovigen te komen. Zelfs met de beperkte openstelling van moskeeën kan dit echter nog steeds niet.
Vroomheid
De manier waarop Nederlandse moslims met coronamaatregelen rond moskeeën omgaan staat in schril contrast met hoe sommige gelovigen in moslimlanden hier soms op reageren. Hoewel geleerden hebben opgeroepen tot voorzichtigheid en het in acht nemen van social distancing, is hier in de moslimwereld soms verzet tegen.
Het verzet heeft gedeeltelijk te maken met een idee dat ook onder sommige christenen te vinden is (“Jesus is my vaccine”), namelijk dat hun geloof ze beschermt tegen het virus. Sommigen gaan verder door COVID-19 als het ware te omarmen. Enkele Iraanse moslims gaven bijvoorbeeld aan dat als het uitvoeren van rituelen in moskeeën hen zou besmetten, ze dit graag zouden accepteren. Door het Coronavirus op deze manier te beschouwen worden moskeebezoek en het gevaar dat dit oplevert tekenen van vroomheid.
Anderen gaan nog verder en zien het Coronavirus en de maatregelen ertegen als een aanval op de islam bedoeld om moslims van hun geloofsbeleving (waaronder moskeebezoek) af te houden. Door het virus zo te politiseren wordt de vrijdagse moskeegang een daad van vroom verzet tegen een vermeende “ongelovige” samenzwering tegen de islam.
Politiek
Veel activistische gelovigen in de moslimwereld zijn om een andere reden kritisch over moskeesluiting. In dictatoriale moslimlanden is de moskee namelijk één van de laatste plaatsen waar mensen vrij bijeen mogen komen. Regimes die het eerder niet aandurfden om deze vrijplaatsen te sluiten, kunnen dat nu – met COVID-19 als excuus – opeens wel.
Islamitische activisten als de Moslim Broederschap zijn zich hier terdege van bewust. Voor hen zijn moskeeën niet alleen gebedshuizen, maar ook plaatsen waar ze zich kunnen organiseren, hun ideeën kunnen bediscussiëren en nieuwe leden kunnen rekruteren. Met het sluiten van moskeeën werden deze activiteiten dan ook ernstig beknot.
Waar de Moslim Broederschap moskeeën ziet als platform voor oppositie, kunnen regime-gezinde geleerden juist hun loyaliteit aan machthebbers tonen door moskeesluiting te steunen. Zo benadrukken ze dat zij betrouwbare partners van het regime zijn in tijden van crisis, waar ze op andere momenten weer overheidssteun voor terug verwachten.
Weerspiegeling
Hoewel de islam in Nederland een polariserend onderwerp is, is de vrijheid van moslims (waaronder hun moskeebezoek) niet in gevaar. Onze vrijheid en de gelijke behandeling van alle gelovigen biedt moslims de ruimte COVID-19 als virus te zien, zonder het te politiseren. Mede hierom zijn Nederlandse moslims zo gezagsgetrouw in het sluiten van moskeeën.
In moslimlanden leeft vaak sterker het idee dat de islam onder vuur licht van allerlei bedreigingen. Op die manier kan moskeebezoek naast een religieuze plicht ook een test van vroomheid worden tegenover de “vijanden van de islam” of een daad van verzet (of juist loyaliteit) jegens een overheid op wie rechten en vrijheden bevochten moeten worden.
De verschillende reacties van moslims op overheidsmaatregelen rond moskeebezoek in Coronatijd hangen dan ook mede samen met de diverse contexten waarin men zich bevindt. In die zin is de moskee, als plaats waar bredere sociale spanningen terug te zien zijn, een weerspiegeling van de maatschappij waarin die zich bevindt.
Joas Wagemakers is islamoloog en als universitair hoofddocent verbonden aan de afdeling Filosofie en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht. Deze bijdrage is gebaseerd op zijn bijdrage aan het webinar “Religie, wetenschap en politiek in tijden van corona”, georganiseerd door de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen op 4 september 2020.
Deze blog maakt deel uit van het ‘Dossier Corona’, geïntroduceerd door Religious Matters in het voorjaar van 2020.