Muziek en religieuze ambiance in Lombok

Als die term anno 2017 nog had gekund, zou het ‘multicultureel’ zijn genoemd. Het Lombok festival. Een mooi initiatief in de Utrechtse wijk Lombok met muziek en eten uit verschillende windstreken, poëzie en storytelling. Dit gratis toegankelijke zusje van het Le Guess Who? festival vond op vrijdag 10 november plaats in en rondom de markante plekken van Lombok: de Ulu Moskee, Molen de Ster en de katholieke Antoniuskerk. Die iconen van de wijk komen ook terug in het logo van het festival: gestileerde afbeeldingen van minaretten en molenwieken. De Engelstalige website van het festival kondigt het als volgt aan:

Logo Lombok Festival (door Samira Charroud)

“Cycle or walk through Utrecht suburb Lombok’s main street, and you’re immediately welcomed by Turkish and Moroccan grocery stores, bakeries, the smell of kebab, and huge piles of colorful fruits sold in the streets. Lombok is lively and bustling. The impressive neon-lit mosque, a traditional Dutch mill and a mysteriously beautiful church mark the skyline. This year, we’ll host a new satellite event highlighting this vibrantly diverse neighborhood.”

Het enthousiasme over de culturele en religieuze diversiteit in de wijk spat ervan af. Nog opvallender is de manier waarop populaire cultuur en religie hier samen lijken te komen. Je ziet niet vaak dat optredens van internationale muziekartiesten worden verbonden aan een moskee of een katholieke kerk. Maar hoe moet je de rol van religie op zo’n festival precies begrijpen? De aankondigingstekst wekt de indruk dat hier vooral de uiterlijke verschijningsvormen van religie gewaardeerd worden. Is dat inderdaad het geval? Met die vragen in mijn achterhoofd sprong ik op de fiets richting Lombok. 

Als ik rond half zes in Lombok aankom is het al donker. Op het Moskeeplein voor de Ulu Moskee staan eettentjes en zoeken mensen bij vuurkorven bescherming tegen de kou. Ik fiets door naar de Antoniuskerk waar een concert gepland staat van de Marokkaanse zanger Walid Ben Selim, begeleid door de Syrische Jaber Fayad op de oed (een snaarinstrument afkomstig uit het Midden-Oosten). Ik ken deze kerk uit mijn lopende onderzoek naar de herbestemming van kerkgebouwen in Utrecht. De Antoniuskerk is een van de Utrechtse katholieke kerken die op het punt staan gesloten te worden vanwege teruglopende bezoekersaantallen. Bijzonder aan deze plek is dat mensen uit de kerkgemeenschap samen met buurtbewoners een doorstart willen maken als Stadsklooster Utrecht. Het moet een levendig centrum van cultuur en bezinning worden. De deelname van de kerk aan het Lombok Festival kun je als een voorproefje hiervan zien.

Als ik binnenkom is de kerk al afgeladen vol. Het publiek is overwegend wit en bestaat uit jong en oud. De ruimte is spaarzaam verlicht, op de muren schijnen spots op de Kruiswegschilderijen en rondom het altaar staan brandende kaarsen. Erachter prijkt een groot kruisbeeld. De muzikanten gaan voor het altaar zitten en brengen, zoals ik lees op de flyer die ik bij binnenkomst aangereikt krijg, spirituele soefipoëzie en Arabische muziek ten gehore. Ben Selim zingt, op soms ingehouden en soms heel intense toon. Fayad speelt virtuoze patronen op zijn oed. Het publiek luistert aandachtig en applaudisseert enthousiast.

Het is bijzonder om mee te maken. Muziek uit de traditie van het soefisme, een verzamelterm voor mystieke stromingen binnen de islam, in een kerk die nog altijd gewijd is (pas als de kerk sluit zal deze formeel ‘aan de eredienst worden onttrokken’). Soefipoëzie, zo wordt het publiek op de flyer uitgelegd, benadrukt de directe en persoonlijke relatie met God. Gezien dat religieuze karakter kun je zeggen dat ’t mooi past in een kerk. Maar vanuit mijn onderzoek weet ik dat hier verschillend over wordt gedacht. Veel doorsnee katholieken zullen er weinig moeite mee hebben. Maar het beleid in de Nederlandse bisdommen wat betreft het gebruik (en hergebruik) van katholieke kerkgebouwen is doorgaans strikt. Anders dan protestantse kerken worden katholieke kerken gezien als permanent ‘gewijde en heilige plaatsen’. Ze mogen daarom niet ‘onwaardig’ gebruikt worden. Dat de verkoop van katholieke kerken aan moslims tegenwoordig wordt uitgesloten maakt duidelijk hoe in dit opzicht naar de islam wordt gekeken. Het lijkt dus verrassend dat er in de Antoniuskerk toch een optreden kan plaatsvonden dat wordt omschreven als soefipoëzie. Waarschijnlijk heeft dit te maken met de overgangsfase waarin het kerkgebouw zich bevindt. Bovendien past het in de traditie van deze kerkgemeenschap, die in het verleden veel heeft samengewerkt met haar islamitische buren. 

Na het concert stroomt de kerk weer snel leeg. De meeste bezoekers gaan snel door naar een volgende optreden elders in de wijk. Enkelen blijven achter om wat na te praten of om de kerk nog eens in zich op te nemen. Ik hoor een paar jonge mensen zich afvragen wat voor kerk dit is: katholiek of protestant? Anderen maken foto’s van elkaar: staand voor het katheder of zittend op een van de priesterzetels op het altaar. 

Ik ga nog langs Molen de Ster, waar de Amsterdams-Turkse folkrockband Altin Gün speelt. Helaas kom ik er niet meer in. De molen zit al helemaal vol en buiten staat een rij mensen te wachten om naar binnen te kunnen. Naar de eetmarkt op het Moskeeplein dan maar. Hier hangt een gezellige sfeer met allerhande eettentjes, warme appelsap, vuurkorven en op fietsen gemonteerde soundsystems waaruit vrolijke muziek klinkt. Om de markt heen is het business as usual met drukte rondom de Turkse winkeltjes, koffietentjes en de Albert Heijn. Ik zie mensen de moskee inlopen om het gebed te verrichten. Anderen bezien de gelegenheidsmarkt vanaf een afstandje, soms met een geamuseerde blik. 

Impressie van het Lombok festival bij de Ulu moskee (Foto Daan Beekers)

Op mij komt de sfeer van het festival over als een wonderlijke kruising tussen een hip muziekfestival, Duitse kerstmarkt en avondmis. Maar de rol die religie hier speelt is anders dan bij een katholieke mis (of een islamitische gebedsbijeenkomst). Hoewel de kerk en de moskee een prominente plaats innemen in de presentatie van dit festival, lijkt religie hier vooral te fungeren als ambiance. Het is de monumentale, sfeervolle achtergrond waartegen het evenement plaatsvindt. 

Dit soort achtergrondreligie is door de Amerikaanse antropoloog Matthew Engelke treffend omschreven als ‘ambient faith’. Hij gebruikt de term in zijn studie naar Britse christenen die streven naar een onopvallende, subtiele aanwezigheid van hun geloof in de publieke ruimte, bijvoorbeeld door versieringen in de vorm van engelen op te hangen in een winkelstraat. Het is een strategie om hun boodschap te laten horen in een seculiere maatschappij waarin die niet altijd even welkom is. 

Ook op het Lombok festival is religie subtiel aanwezig. Maar hier wordt die religieuze ambiance niet nagestreefd door een religieuze gemeenschap, maar door de initiatiefnemers van het festival. De religieuze plaatsen in Lombok maken het voor hen mogelijk om het festival niet alleen een bijzondere sfeer te geven, maar ook te verbinden aan het culturele karakter van de wijk. 

Dit roept wel de vraag op hoe de bezoekers die religieuze locaties ervaren. Is het vooral een achtergrond waar ze nauwelijks bij stilstaan of maken de moskee en de kerk een diepere indruk op hen? En wat betekent de inzet van die religieuze gebouwen op het festival voor de gelovige gebruikers zelf? Uit recent onderzoek blijkt dat leden van geloofsgemeenschappen er niet altijd op zitten te wachten dat hun gebedshuizen worden gebruikt voor publieke of culturele activiteiten. Vaak hebben zij vooral behoefte aan een vertrouwde ruimte waar ze als gemeenschap kunnen samenkomen en hun rituelen kunnen uitoefenen. Gezien het gewijde karakter van hun kerken, kunnen zeker katholieken het als vervreemdend of ontheiligend ervaren als die worden gebruikt voor andere doeleinden dan christelijke aanbidding. 

In de Antoniuskerk lijkt de weerstand onder katholieken beperkt. Deze kerk bevindt zich al in een proces van verandering en een aantal mensen uit de geloofsgemeenschap zijn zelf betrokken bij de herbestemming van de kerk tot Stadsklooster, dat onder andere is gericht op de organisatie van culturele activiteiten. Desalniettemin zal juist ook op die plek religie zowel op de voorgrond als op de achtergrond aanwezig blijven. Hoe we dat laatste, die nieuwe aanwezigheid van een ‘ambient faith’, moeten begrijpen is een intrigerende vraag die het verdient verder onderzocht te worden.